Kamu Denetçiliği Kurumu Kim Seçer? Bilimsel Merakla Bir Demokrasi Anatomisi
Bazen bir soru, devletin işleyişine dair tüm sistemin damarlarını görünür kılar. “Kamu Denetçiliği Kurumu kim seçer?” sorusu da tam olarak bu türden bir merakın ürünü. Çünkü bu kurum sadece bir bürokratik mekanizma değil, devletle vatandaş arasında adalet köprüsü kuran bir yapıdır. Peki, bu köprüyü kim inşa eder? Onu kim seçer ve seçenler gerçekten halkı mı temsil eder? Gelin, bilimsel bir merakla ama sade bir dille bu konunun derinliklerine bakalım.
Kamu Denetçiliği Kurumu Nedir?
Bilimsel olarak “ombudsmanlık” olarak bilinen Kamu Denetçiliği Kurumu (KDK), 6328 sayılı Kanun’la kurulmuş bağımsız bir denetim mekanizmasıdır. Görevi, vatandaşların kamu kurumlarına ilişkin şikâyetlerini incelemek, idarenin hukuka ve hakkaniyete uygun davranıp davranmadığını değerlendirmektir.
Yani KDK, bir mahkeme değildir ama adil yönetim ilkesini korur. Hukukun, etik değerlerin ve insan haklarının idari düzeyde korunmasını sağlar. Kısacası, devletin vatandaşa karşı sorumluluğunu hatırlatan bir “vicdan sesi” gibidir.
Ancak burada kritik soru şu: Bu sesi kim belirler? Onu kim seçerse, kurumun bağımsızlığı da o kadar güvenilir olur, değil mi?
Seçim Süreci: Bilimsel Bir Yapı mı, Siyasi Bir Karar mı?
Kamu Denetçiliği Kurumu’nun başındaki kişi “Kamu Başdenetçisi” olarak adlandırılır. Kanuna göre Kamu Başdenetçisi, Türkiye Büyük Millet Meclisi (TBMM) tarafından seçilir.
TBMM Genel Kurulu, gizli oyla ve nitelikli çoğunluk esasına göre bu seçimi yapar.
İlk iki turda üçte iki, üçüncü turda beşte üç çoğunluk aranır. Eğer bunlar sağlanamazsa, en çok oyu alan iki aday dördüncü tura kalır ve bu turda en fazla oyu alan aday Kamu Başdenetçisi olur.
Bu süreç teorik olarak demokratik görünür; çünkü halk tarafından seçilmiş milletvekilleri tarafından yürütülür. Ancak bilimsel gözle bakıldığında şu sorular kaçınılmazdır:
Gerçekten bağımsız bir seçim midir?
Siyasi çoğunluğun belirleyici olduğu bir sistemde tarafsızlık ne kadar korunabilir?
Bilimsel bağımsızlık, siyasi güç dengesinden nasıl etkilenir?
Bilimsel Perspektif: Bağımsızlık ve Meşruiyet Dengesi
Siyaset bilimi literatüründe bağımsız denetim organlarının meşruiyeti, seçim sürecinin şeffaflığı ve atanan kişinin siyasi etkiden uzak durabilme kapasitesi ile ölçülür.
Avrupa Ombudsmanlık Ağı (ENO) tarafından yapılan araştırmalar, bağımsız denetçilerin en etkili olduğu ülkelerde seçim süreçlerinin çok paydaşlı ve toplum katılımlı olduğunu gösteriyor.
Örneğin:
İsveç’te ombudsman parlamentoda seçilir ama adaylar hukukçular, akademisyenler ve sivil toplum temsilcileri tarafından önerilir.
Norveç ve Finlandiya gibi ülkelerde ise denetçi yalnızca siyasi çoğunlukla değil, uzlaşma kültürü ile belirlenir.
Türkiye’de ise bu süreç tamamen Meclis iradesine bırakılmış durumda. Bu da kurumun meşruiyetini, dolaylı olarak meclis çoğunluğunun siyasi yapısına bağlamış oluyor.
Kamu Denetçiliği Kurumu’nun Bilimsel Önemi
KDK yalnızca şikâyetleri inceleyen bir kurum değildir; aynı zamanda kamu yönetiminin kendini düzeltme refleksini ölçen bir laboratuvardır.
Bilimsel açıdan bakarsak, bu kurumun kararları kamu idaresinde davranışsal değişim yaratır. Örneğin, 2023 verilerine göre KDK tarafından yapılan tavsiyelerin %70’inden fazlası kamu kurumları tarafından uygulanmıştır. Bu, etkili bir denetim göstergesidir.
Fakat bu etkinin sürdürülebilirliği, başındaki kişinin tarafsızlığına ve kurumsal güvene bağlıdır. Yani başdenetçinin seçimi sadece bir idari prosedür değil, kamu vicdanının sınavıdır.
Küresel Karşılaştırma: Evrensel Amaç, Farklı Yollar
Dünyada 100’den fazla ülkede ombudsman kurumları var. Hepsinin ortak amacı, bireyleri devlet karşısında korumak.
Ancak her ülke bu kurumu kendi demokratik geleneklerine göre şekillendiriyor:
İspanya’da Meclis’in iki kanadı (Senato ve Temsilciler Meclisi) ortak karar veriyor.
Kanada’da bazı eyaletlerde ombudsman, doğrudan halk tarafından seçiliyor.
Güney Kore’de ise adaylar akademik liyakat esasına göre bağımsız bir kurul tarafından öneriliyor.
Bu örnekler, Türkiye’nin sisteminin demokratik ama sınırlı olduğunu gösteriyor. Çünkü Türkiye modelinde katılımcı demokrasi unsuru zayıf kalıyor.
Bilimsel Tartışma: “Kim Seçer?” mi, “Nasıl Seçer?” mi?
Belki de esas soru “Kamu Denetçiliği Kurumu’nu kim seçer?” değil, “Nasıl seçilir?” olmalı.
Bir bilim insanı gözüyle bakarsak, denetim kurumlarının gücü seçim mekanizmasından değil, seçim sürecinin kalitesinden doğar.
Adayların liyakati, kamuoyu önünde tartışılması ve şeffaf değerlendirme süreçleri; kurumun güvenilirliğini kat kat artırır.
Sonuç: Bilimsel Merak, Demokratik Umut
Evet, Kamu Denetçiliği Kurumu’nu TBMM seçer. Ama asıl mesele, bu seçimin toplumun adalet duygusunu ne kadar temsil ettiğidir.
Bilimsel veriler açık: Katılımcı, şeffaf ve liyakat temelli süreçler, denetim kurumlarını daha etkin kılıyor.
Bu yüzden belki de sormamız gereken yeni soru şudur:
Kamu Denetçisini seçen sistem, gerçekten kamu vicdanını mı yansıtıyor — yoksa sadece parlamentodaki çoğunluğu mu?
Bilimsel merak burada bitmiyor; çünkü her adalet arayışı, daha iyisini arama cesaretiyle başlar.